ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 3، خرداد 1402 ، شماره پی در پی 85

الگوی گفتگومندی و بینامتنیت در متن منطق‌الطیر عطار

صفحه (267 - 289)
یوسف اسفندیار (نویسنده مسئول)، سید اسماعیل قافله باشی
تاریخ دریافت مقاله : اردیبهشت 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1401

چکیده

زمینه و هدف: اینکه یک متن تا چه اندازه با متون قبل، معاصر و بعد از خود در ارتباط بوده و در حوزه های زبانی، معنایی و... از آن متون متأثر باشد، بسته به اهمیت و ارزشمندی آن متن، فراوان موردبررسی شارحان و منتقدان قرار میگیرد. آنچه در نقد نوین متون، مورد توجه و تأکید بیشتر است نوعِ ارتباط‌گیری و گفتگومندی است که در سایۀ بینامتنیت و بیناذهنیت به ایجاد شبکه های گفتگو با متون قبل، معاصر و آینده برقرار میگردد. اصطلاح بینامتنیت و بیناذهنیت و... را از اندیشه های باختین و طرفداران او باید جستجو کرد. با این حال بررسی انواع گفتگومندی و کاربستهای آن میان مؤلف، راوی، متن و مخاطب برای تعیین درجه بندی متون اهمیت دارد؛ متنی مانند منطق الطیر عطار بعنوان منظومۀ ارزشمند عرفانی فارسی میتواند حلقۀ میانی بسیاری از این گفتگوها باشد. در این تحقیق نگارنده بر آن است در متن موردنظر، انواع شگردهای مؤلف/ راوی را در ایجاد شبکۀ گفتگومندی و ارتباطات بینامتنیت رصد نماید.

روش مطالعه: از آنجایی که این تحقیق با تکیه بر متن منطق الطیر عطار صورت میگیرد، تلاش نگارندگان بر آن خواهد بود تا مفاهیم نظریه های مطرح‌شده را در متن، به روش کتابخانه ای و نمونه برداری تحت بررسی قرار دهند.

یافته ها: متن منطق الطیر سرتاسر، صحنۀ گفتگومندی بینامتنی و ارتباط با متون گذشته و کتابهای مقدس است.

نتیجه گیری: عطار در منطق‌الطیر با بهره گیری از خصایص انسانی، نمادها و سمبلها و با بکارگیری ابزارهای گفتگو، شبکه ای از گفتگوی میان ‌نسلها و میان‌ اقشار مختلف جامعه را ایجاد میکند. وجود روایتهای مشترک میان منطق‌الطیر و آثار متقدم و متأخر ازجمله مثنوی معنوی مولانا و متونِ پس از آن، مؤید وجود روابط گفتگومند در متن است.

کلمات کلیدی
گفتگومندی , باختین , بینامتنیت , متن باز , متن بسته , منطق‌الطیر عطار

• اشرف زاده، رضا (1386) آتش آب سوز (مجموعه مقالات دربارۀ عطار نیشابوری)، مشهد: آستان قدس رضوی.
• باختین، میخائیل (1387) تحلیل مکالمه ای جستارهایی دربارۀ رمان، ترجمۀ رؤیا پورآذر، تهران: نشر نی.
• بهره مند، زهرا (1389) «آیرونی و تفاوت آن با طنز و صنایع بلاغی مشابه». زبان و ادب پارسی. ش45، صص 9ـ36.
• پاینده، حسین. (1388) نقد ادبی و دموکراسی: جستارهایی در نظریه و نقد ادبی جدید. تهران: نیلوفر.
• توکلی، حمیدرضا. (1389) بوطیقای روایت در مثنوی مولانا، از اشارتهای دریا. تهران: مروارید.
• حافظ، شمس الدین محمد. (1377). دیوان غزلیات حافظ شیرازی، به تصحیح خلیل خطیب رهبر. تهران: صفی علیشاه.
• حیدری، محبوبه. (1387). «نقش راوی و روایت در قصه های صوفیه». مجله دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی. ش62، صص 59ـ91.
• خاقانی شروانی، افضل الدین بدیل. (1351).گزیده اشعار، به کوشش سید ضیاءالدین سجادی. تهران: جیبی.
• روحانی، رضا. (1384) «آراء مولانا دربارۀ ارتباط متن با نویسنده، مخاطب و متون دیگر». مجلۀ مطالعات و تحقیقات ادبی. ش 5و6، صص 33ـ54.
• ستاری، جلال. (1381) پژوهشی در قصۀ شیخ صنعان. تهران: نشر مرکز.
• سلیمی کوچی، ابراهیم. (1393) «مناسبات بینامتنی و التفات به گفتگومندی در زبان شعری جستارهای زبانی»، ش3 (پیاپی 19)، صص 81 - 100.
• سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدودبن آدم. (1360)مثنویهای حکیم سنایی، به تصحیح سید محمد‌تقی مدرس رضوی، تهران: بابک.
• سیدآبادی، علی اصغر. (1385) عبور از مخاطب شناسی سنتی، تهران: فرهنگها.
• شعیری، حمیدرضا. (1389) تجزیه و تحلیل نشانه ـ معناشناسی گفتمان. تهران: سمت.
• عطار، فرید‌الدین. (1368) منطق‌الطیر، به تصحیح سیدصادق گوهرین، تهران: علمی و فرهنگی.
• فتوحی، محمود. (1385) بلاغت تصویر: تهران: سخن.
• فروغی، محمدعلی. (1344) آیین سخنوری: تهران: زوار.
• مرزبان، پرویز و معروف، حبیب. (1391) «فرهنگ مصور هنرهای تجسمی». مجلۀ بهار ادب. ش18، صص 327ـ342.
• مولوی (1364) مثنوی معنوی، تصحیح رینولد نیکلسون. تهران: علمی.
• مینوی، مجتبی. (1340) «از خزائن ترکیه». مجلۀ دانشکده ادبیات (دانشگاه تهران) (3) 8، صص، 11 – 12.
• ناصرخسرو قبادیانی، ابومعین. (1387) شرح سی قصیده. به اهتمام مهدی محقق، تهران: توس.
• نامور مطلق، بهمن (1387). «باختین، گفتگومندی و چندصدایی مطالعۀ پیشابینامنتنی باختینی». پژوهشنامۀ علوم انسانی، شمارۀ 57، صص 397ـ414.
• نامور مطلق، بهمن. (1390) درآمدی بر بینامتنیت؛ نظریه ها و کاربردها. تهران: سخن.
• ییلاقی، محمد. (1386) لسان الغیب، نظریۀ واکنش خواننده. رسالۀ دانشگاه علامه طباطبایی.